Perincian Seni Budaya

MUZIK TRADISIONAL GENDANG PAHANG
Seni Persembahan

Pengenalan dan sejarah

Gendang merupakan sejenis alat muzik yang dihasilkan dengan menggunakan kayu berbentuk bulat. Pemukul gendang dikenali sebagai tukang gendang. Manakala pemukul atau pemain gendang diraja mempunyai gelaran tersendiri iaitu Kulup Raja. Pada tahun 1857, permainan gendang Pahang mula diperkenalkan setelah tercetusnya perang saudara di Chenor, Pahang. Kemudian, gendang Pahang mula berkembang di beberapa buah daerah iaitu Jerantut, Kuala Lipis, Pekan, Chenor dan Temerloh, sementara di kawasan yang lainnya gendang Pahang semakin pupus. Di sesebuah kawasan, penduduk setempat lebih menggemari irama setempat berbanding irama-irama yang didatangkan dari daerah lain. Keadaan ini menunjukkan mereka sangat konsisten mempertahankan irama yang dipusakainya sejak turun-temurun.

Gendang Pahang merupakan seni muzik tradisi yang mendapat pengaruh seni muzik Islam. Seni muzik ini dipercayai diperkenalkan oleh Dato’ Purba Jelai dan disebarkan oleh tiga generasi. Gendang Pahang mempunyai lagunya tersendiri yang dikenali sebagai Bujang Hilir. Muzik ini dimulakan dengan rentak pembukaan dan disudahi dengan rentak membunuh atau rentak mati di samping rentak-rentak sampingan yang lain. Selain itu, lagu popular yang sering dimainkan adalah Samaderas, Kambing Berlaga, Lenggang Janda, Bujang Hilir dan Raja Berangkat. Gendang Pahang dimainkan ketika majlis perkahwinan dan adat-istiadat istana serta untuk mengiringi persembahan silat dan tarian Inai. Gendang Pahang tidak dikhususkan kepada golongan lelaki sahaja sebaliknya turut melibatkan golongan wanita.

Fungsi dan Peranan

LAGU GENDANG PAHANG

Lagu Gendang Pahang yang sering dimainkan dan menjadi asas kepada semua repertoirnya adalah:

Lagu Samaderas

Samaderas mengalirkan tenaga yang tersendiri terhadap pergerakan silat seorang pengamal persilatan. Setiap seni pukulan gendang akan menghasilkan satu seni gerakan yang dinamakan seni silat yang disatukan dengan bunga-bunga persilatan terutamanya bela sembah dan pergerakan belebat. Daripada bunga akan terbitlah buah dan dalam bunga juga ada maksud tertentu dari sudut kebatinan.

Lagu Kambing Berlaga

Kambing adalah haiwan yang mengeluarkan bunyi tanduk berlaga yang kuat ketika berlaga. Kelakuan ini telah diadaptasikan menjadi tingkah gendang. Temponya pula berdasarkan kambing yang sedang berlaga iaitu kadang-kala cepat dan kadang-kala perlahan. Dalam lagu ini baloh digunakan selain pukulan pada muka gendang yang menghasilkan bunyi yang berbeza. Lagu ini dinamakan Kambing Randuk di Chenor. Manakala, di Lipis pula ia dinamakan sebagai Kambing Mendongok.

Lagu Lenggang Janda

Lagu Lenggang Janda merupakan sebuah lagu yang mengiringi persembahan silat. Sejarah lagu ini bermula apabila seorang janda sedang bersiar-siar seorang diri di sebuah kampung lalu diganggu oleh pemuda-pemuda kampung. Pada mulanya, mereka hanya mengganggu tetapi lama-kelamaan ia menjadi suatu pergaduhan yang hebat. Janda itu sebenarnya mempunyai ilmu silat mempertahankan diri. Akhirnya, pergaduhan tersebut dimenangi oleh janda yang berjaya menumpaskan pemuda-pemuda itu dan dia berlalu pergi dengan riang. Perlakuan dalam cerita ini telah diadaptasi dalam bentuk tingkah gendang oleh orang-orang tua dahulu. Lagu ini diberi nama Lenggang Janda di Semantan, Janda Numbuk di Chenor dan Janda Kerat Kayu Api di Kuala Lipis.

ANTARA SENARAI LAGU GENDANG PAHANG

1. Raja Beradu

2. Raja Berangkat

3. Kambing Belaga

4. Tupai Mencalat

5. Gendang Bersunat

6. Gobek Sireh

7. Kerat Kayu Api

8. Timbang Bangkong

9. Lenggang Janda

10. Sama Deras

11. Sama Dua

12. Sama Satu

13. Berjin

14. Joget

15. Tari Caluk

16. Tari Lilin

17. Tari Pelanduk

18. Tari Piring

19. Mandi Sampat

20. Mandi Safar

21. Raja Chenor

22. Menghantar Air ke Kuala

23. Siamang Bergayut

24. Ketiting Murai

25. Sama Satu

26. Tiga Seturut

27. Raja Berjalan

28. Raja Berusung

29. Tupai Mengendap

30. Senayung

31. Tupai Berkehendak

32. Dusun Tebang

33. Gendang Suluk

34. Gobek Guba

35. Gobek Terbang

36. Janda Cari Kayu Api

37. Raja Bersiram

38. Raja Dihilir

39. Kambing Mendogok

40. Serindit

41. Bukit Kota

42. Gobek Tebang

43. Lenggok

44. Mendayung

45. Cak La La

46. Melemak

47. Sendeng

48. Samaderas Lipis

49. Bujang Hilir

50. Senayang

51. Tari Inai

52. Colet-Colet Sambe Udang

53. Pak Abu

54. Mak Yung

55. Air Boh

56. Kambing Randuk

57. Belaga Kambing

58. Kerbau Berambat

59. Sesumpoh

60. Anok Joget

61. Cak Ketibang Bangkong

62. Air Masuk Kuala

63. Cak Kedeh

64. Hempas Padi

65. Hujan Panas

66. Janda Numbuk

67. Silat Pulut

68. Gendang Perang

69. Tokek Tebang

70. Tupai Mengendak

71. Cak Lalang

72. Kuda Kepang

73. Raja Berangkat Tembeling

74. Bangkong

75. Samaderas Tok Muda Long

76. Merajok

77. Derhaka

78. Colet Colet Sambal Udang

79. Gendang Joget

80. Gendang Aur Sebuku

81. Lanun Naik Kuala

82. Lanun Naik ke Darat

83. Ratib

84. Samaderas Pekan

85. Gendang Pulau Tawar

86. Kecipung Janda

87. Nane

88. Kambing Randuk

89. Air Mata Kuala

90. Sendayung

91. Ngulit

92. Laun

93. Gendang Tembeling

94. Pintas Punggung Tangkak Hempas

95. Anok Dara Patoh Kayu Api

96. Gendang Berang

97. Petala Sambas Pedah

98. Gendang Pemberontakan Budu

99. Kuricak Gajah Maharaja Dewa Sura

100. Gendang Seladang Pulau Tawar

Busana/ Aksesori

Dahulu, pemain gendang adalah berkait dengan persilatan dan pemakaian busana juga turut berunsurkan budaya persilatan. Busana yang wajib adalah menutup aurat dan sunat menutup kepala. Di negeri Pahang pakaiannya adalah Baju Melayu berdagang dalam dan berdagang luar. Bahagian kepala pula ditutupi dengan songkok. Dek peredaran zaman, busana yang dipakai adalah busana lengkap baju melayu bersongkok/bertanjak.

Peralatan/ Bahan-Bahan

PERALATAN GENDANG PAHANG

Mengikut tradisinya, Gendang Pahang dimainkan menggunakan tiga peralatan asas iaitu gendang ibu, gendang anak dan gong atau tetawak. Gendang ibu dan gendang anak berbentuk kayu bulat memanjang dan berongga di dalamnya. Gendang-gendang ini mengeluarkan bunyi tertentu apabila ditepuk. Ada yang menyebutnya sebagai gendang panjang atau gendang campak. Kayu yang digunakan berbentuk bulatan (silinder tiub) dan mempunyai kepanjangan yang berbeza-beza iaitu antara 20 hingga 40 sentimeter. Gendang ibu mempunyai saiz yang lebih besar daripada gendang anak. Sementara garis tengah di dalamnya disesuaikan dengan kepanjangan kayu tersebut. Di salah satu hujung tawangan menggunakan kulit kambing atau kijang dan di sebelah lagi diperbuat menggunakan kulit lembu atau kambing. Gendang Pahang dikenali juga sebagai Gendang Melela kerana diketuk menggunakan tangan di satu permukaan, manakala permukaan yang satu lagi dipukul menggunakan kayu atau rotan. Gong atau tetawak pula merupakan sebuah alat muzik besi idiofon yang terkenal penggunaannya di Asia Selatan dan Asia Tenggara. Penggunaan gong sangat meluas dalam kesenian masyarakat Melayu seperti dalam permainan gamelan, wayang kulit dan gendang silat.

KOMPONEN-KOMPONEN PERALATAN GENDANG PAHANG

Baloh

Salah satu bahagian peralatan terpenting muzik tradisional, terutama dalam seni gendang ini ialah “baloh”. Baloh adalah kayu yang telah menjalani proses pembuatan daripada sejenis kayu yang telah ditebuk di bahagian tengahnya, menghasilkan bentuk bulat memanjang (barrel shape) dan berlubang di tengahnya. Di antara kayu yang boleh digunakan untuk membuat baloh ialah kayu tutur, nangka dan bangkung. Kedua-dua belah lubang baloh tersebut ditutup mengunakan kulit binatang, dengan ikatan dan regangan yang kuat dan kemas. Ia menghasilkan pelbagai ton bunyi apabila dipalu dengan kayu atau pun ditepuk dengan tangan. Dalam konteks persembahan, permukaan kecil dipukul dengan sebelah tangan dan permukaan besar dipukul dengan rotan, kayu atau tanduk yang diraut khusus.

Belulang Gendang

Kulit lembu digunakan untuk membuat alat talaan muka besar gendang. Kulit yang dipilih adalah kulit yang berkualiti baik dan tidak bocor. Kebiasaannya, kulit lembu yang digunakan adalah dari lembu betina beranak melebihi 6 ekor kerana kulitnya lebih liat dan tahan lasak. Proses melapah kulit haiwan perlu dibuat dengan teliti bagi mendapatkan kulit yang baik dan tidak bocor. Selepas dilapah kulit akan diawet dengan garam, diregang, disapu garam dan kunyit bagi mengelakkan daripada dimakan semut atau serangga. Kemudian, ia dijemur sehingga cukup kering. Seterusnya kulit tersebut sedia untuk diregang pada baloh.

Pada zaman dahulu, kulit kijang jantan digunakan untuk membuat muka besar gendang ibu. Muka besar gendang anak pula dibuat daripada kulit kambing jantan. Oleh sebab kesukaran mendapatkan kijang yang dilindungi oleh pihak Perhilitan, kulit lembu digunakan pada muka besar gendang anak dan gendang ibu. Kulit kambing digunakan bagi membuat muka kecil gendang anak dan gendang ibu kerana ia lebih nipis dan menghasilkan bunyi ‘chop’ atau dentingan yang nyaring. Kulit kambing yang digunakan adalah daripada kambing kampung, kerana kulit kambing kampung lebih liat dan struktur kulitnya yang tahan lama

Sergeh

Bahan penegang kulit dinamakan sergeh dalam bahasa Pahang. Ia diperbuat daripada rotan mengikut amalan tradisional, tetapi kini para pembuat gendang menggunakan fiber kerana lebih mudah dibentuk dan tahan lama. Simpai atau tali penegang kulit diperbuat daripada rotan seni atau yang lebih baik adalah rotan batu putih yang sukar didapati. Panjang sesuatu simpai adalah seratus kaki. Pada waktu ini, oleh kerana sukar untuk mendapatkan rotan, tali nilon yang diimport dari Jerman digunakan bagi menggantikan rotan.

Gong/ tetawak

Keluarga gong di Malaysia secara umumnya terdiri daripada jenis-jenis yang berbusut ataupun yang bertombol. Ianya diperbuat daripada bahan-bahan asas seperti tembaga, timah dan besi. Ia juga dihasilkan dalam pelbagai bentuk dan ukuran, serta memiliki pic dan timbre yang juga berbeza.

JENIS PALUAN GENDANG PAHANG

Paluan gendang ini terbahagi kepada 10 jenis iaitu segeh, balun, sambar, gerpak, tala, bertala, kode, dayung, sendayung dan galang ganjur.

Sergeh

Diambil dari nama rotan pemegang kulit gendang. Dimainkan dengan cara yang lembut dan teratur dengan pukulan satu-persatu dan mempunyai sembilan jenis tingkah atau paluan.

Balun

Membawa maksud memukul dengan kuat dalam loghat Pahang. Dipukul dengan cara pukulan yang keras sebanyak tujuh kali di buntut dan kepala gendang.

Sambar

Mencelah atau menyampuk dengan cepat/ pantas. Pukulannya agak laju dan dua kali paluan sambar.

Gerpak

Serentak atau sekali gus memukul secara serentak pada kedua-dua belah permukaan gendang dengan menggunakan tapak tangan mengikut tempo.

Tala

Laras bunyi nada yang selari. Paluan deras dan tepat pada suatu arah.

Betala

Bersambut-sambut, berselang-selang atau bertingkah-tingkah. Paluannya berturut-turut dan kedengaran agak songsang tetapi tidak hilang tempo.

Kode

Menggerakkan sesuatu dengan pantas. Paluan pantas sambil mematikan tempo.

Dayung

Kayuh perahu/ sampan. Paluan menyerupai perbuatan orang mendayung perahu.

Sendayung

Bunyi yang bersahut-sahutan. Pukulan dan bunyi kedengaran beralun-alun dan bersahut-sahutan.

Galang ganjur

Perbuatan yang menghalang. Paluan yang seperti tersekat sekat.

Tokoh dan Pencapaian

Mohamad bin Mohd Yunus merupakan seorang penggiat seni yang telah bergiat lebih dari 35 tahun dan sangat aktif dalam bidang kesenian Gendang Pahang dan persilatan Pahang semenjak tahun 1985.

Pada tahun 2003, beliau telah menubuhkan sebuah pasukan gendang yang diberi nama Cincin Belah Rotan. Pasukan Cincin Belah Rotan ini telah berjaya mengetengahkan seni Gendang Pahang kepada khalayak ramai sekaligus berjaya mengubah persepsi masyarakat terhadap kesenian. Bermula 2007, beliau telah dilantik menjadi Jurulatih Gendang Pahang oleh Jabatan Kebudayaan dan Kesenian Negara (JKKN). Dalam menjayakan beberapa program, beliau telah menjadi jurulatih Gendang Pahang untuk JKKN Negeri Pahang dan seterusnya menjadi jurulatih Program Muzik Tradisional Pahang pada tahun 2018. Pada tahun yang sama, beliau juga dilantik sebagai jurulatih Program Satu IPT Satu Produk sehingga tahun 2019.

Setelah beberapa tahun bergiat, beliau berjaya menubuhkan Pasukan Orkestra Gendang Pahang pada tahun 2018. Usaha ini selaras dengan matlamat menyatukan semua pasukan gendang yang ada di setiap daerah di negeri Pahang. Beliau juga telah dilantik sebagai Juri Pertandingan Gendang Pahang sejak tahun 2017. Bagi mengembangkan budaya seni tradisi ini, satu pertubuhan telah dibentuk dan didaftarkan dengan nama Persatuan Seni Tradisi Gendang Pahang dan beliau telah dilantik sebagai pengerusi. Pada tahun 2022 dan 2023 beliau dilantik sebagai jurulatih Program Perantisan Gendang Pahang anjuran JKKN Negeri Pahang yang diadakan di Felda Jengka 12 (fasa 1) dan Sekolah Menengah Maran, Pahang (fasa 2).

Keterampilan beliau terus menyerlah apabila dilantik sebagai Penyelidik Muzium Pahang dan Penyelidik Arkib Negara Malaysia Negeri Pahang pada tahun 2019 sehingga 2022. Beliau terus berusaha melindungi warisan Gendang Pahang dengan mendokumentasikan runut bunyi untuk album Muzium Pahang dan Galeri Muzium Pahang. Beliau juga menghasilkan buku mengenai Gendang Pahang untuk Muzium Pahang. Usaha beliau tidak setakat itu sahaja, beliau juga telah menghasilkan penulisan jurnal JKKN Negeri Pahang berjudul Gendang Bersunat. Selain itu, beliau juga telah menulis buku yang bertajuk Mencari Jejak Yang Hilang terbitan Perpustakaan Awam Pahang, Pandai Akal Sielat dan buku Gendang Pahang yang diterbitkan oleh JKKN Negeri Pahang.

Mohamad bin Mohd Yunus juga merupakan Ahli Majlis Kebudayaan Daerah Jerantut dan Ahli Majlis Kebudayaan Negeri Pahang. Dengan usaha yang telah dilakukan oleh beliau, pihak Jabatan Kebudayaan dan Kesenian Negara telah mengurniakannya Anugerah Tokoh Seni Budaya Tempatan pada tahun 2021. Beliau juga dikurniakan Anugerah Penggiat Muzik Tradisional Gendang Pahang oleh Kementerian Pelancongan, Seni dan Budaya Malaysia. Pada tahun 2023, beliau turut serta terlibat dalam rakaman Gendang Pahang bagi Pemetaan Budaya JKKN, Negeri Pahang.