Pengenalan dan sejarah

Dusun Tatana, atau lebih dikenali sebagai ‘Tatana,’ merupakan salah satu daripada 79 subetnik dalam masyarakat Kadazandusun, iaitu kumpulan etnik terbesar di Sabah. Sub-etnik ini secara majoritinya menetap di daerah Kuala Penyu iaitu sebuah kawasan yang terletak di bahagian barat daya negeri Sabah. Etnik ini terkenal dengan pelbagai amalan adat dan budaya yang mencerminkan kepelbagaian identiti Kadazandusun secara keseluruhan. Walaupun terdapat persamaan dengan subetnik lain dari segi nilai budaya, kepercayaan, dan adat resam, masyarakat ini mempunyai keunikan tersendiri yang terpancar melalui elemen tradisi mereka. Salah satu amalan budaya tradisional yang masih bertahan dan terus diamalkan sehingga ke hari ini ialah adat pertunangan perkahwinan. 

Foto 1: Majlis Perkahwinan Masyarakat Dusun Tatana

Sumber: Persatuan Kebudayaan Tatana Sabah

Adat ini bukan sahaja melibatkan pertunangan, perkahwinan atau penyatuan di antara seorang lelaki dan wanita, tetapi ia menjadi lambang perpaduan dan kesinambungan warisan budaya Dusun Tatana, sekaligus berfungsi sebagai mekanisme sosial yang mengukuhkan hubungan kekeluargaan dan komuniti. Keunikan adat ini melibatkan elemen-elemen seperti struktur adat tradisional, pakaian dan simbolik kepercayaan yang menjadi bukti penghormatan masyarakat ini terhadap nilai tradisi yang diwarisi turun-temurun.

Fungsi dan Peranan

-

Busana/ Aksesori

Dalam dunia kontemporari masa kini, kebanyakan pengantin bebas membuat pilihan untuk memakai baju perkahwinan moden mahupun baju tradisional. Namun begitu, dalam segenap masyarakat etnik Dusun Tatana, identiti budaya masih dikekalkan secara konkrit termasuklah dalam adat perkahwinan mereka. Lazimnya, pakaian moden seperi gaun dan sut sering dipakai untuk acara bersanding mahupun jamuan makan malam. Berbeza dengan pakaian tradisional, ia sering dipakai ketika mana upacara adat dijalankan. Hal ini mencipta keseimbangan dalam mempamerkan nuansa budaya melalui busana pengantin yang tidak menimbulkan sebarang konflik sama sekali untuk rumpun ini.

Dalam konteks persalinan baju tradisional, baju pengantin wanita dikenali sebagai “Sira Lambung” yang mempunyai potongan seakan-akan baju kebaya, namun mempunyai belahan pada bahagian lengan dan disisipkan dengan kain berjalur yang dikenali sebagai “Piwaris”.  Baju ini mempunyai hiasan manik yang membentuk corak bunga pada bahagian dada pakaian. Pada bahagian pinggang penari wanita akan dipakaikan kain sarung yang diikat secara menyendeng berbentik ‘V’ dan diketatkan menggunakan “Botungkat” iaitu tali pinggang perak sebagai aksesori tambahan. Aksesori barang hiasan pula pada kebiasaanya akan mengunakan dokoh berwarna perak dipadankan dengan gelang tangan yang diperbuat daripada kepingan perak atau tembaga. Hiasan kepala pula, hanya menggunakan bunga-bungaan kecil untuk menutupi sanggul kepala penari tersebut.

Bagi pengantin lelaki,  persalinan tradisi yang dipakai adalah ikenali adengan nama “Sira Dambia”. Baju ini mempunyai poket pada bahagian baju yang disisipkan dengan kemasan sapu tangan. Sira Dambia lazimnya akan dipadankan dengan “Sandai’” iaitu selendang panjang yang pasangkan secara bersilang pada bahu dan dililit pada tubuh penari lelaki. Tetapi, sesetengah pengantin lelaki tidak memakai “Sandai” dan sering memilih untuk baju yang polos tanpa sebarang ikatan selendang yang melilit tubuh. Sementara itu, aksesori lelaki hanya pada pada bahagian kepala sahaja, iaitu pemakaian “Sigar” ataupun tengkolok dengan ikatan berekor pada bahagian belakangnya.

Peralatan/ Bahan-Bahan

-

Kaedah / Cara Penyediaan/ Cara Persembahan

Tatacara adat pertunangan dan perkahwinan Dusun Tatana adalah meliputi satu proses adat yang berstruktur. Ia bermula  daripada keterikatan si jejaka yang telah jatuh cinta kepada si gadis pilihannya sehinggalah ke jinjang pelamin, akan mengikuti dan mematuhi sistem adat yang telah ditetapkan oleh masyarakat ini. Berikut adalah struktur ataupun proses-proses dalam adat pertunangan dan perkahwinan masyarakat Dusun Tatana;

1. Pertunangan

Proses pertunangan dimulakan dengan peranan seorang lelaki atau wanita tua yang bertindak sebagai orang tengah, dikenali sebagai “Susuruan”. Individu ini dipilih berdasarkan kebijaksanaan, kepercayaan masyarakat, dan kemahiran mereka dalam membuat perundingan tentang hal elwal perkahwinan. Susuruan akan mewakili pihak lelaki untuk menghantar lamaran ke rumah pihak perempuan setelah si jejaka menyatakan hajatnya untuk menikahi perrempuan tersebut. Tradisi ini biasanya dilakukan pada hari-hari tertentu yang dianggap bertuah, seperti Selasa, Khamis, atau Sabtu, kerana ia dipercayai membawa keberkatan. 

Setelah lamaran disampaikan, pihak perempuan diberikan tempoh untuk berbincang dan menetapkan tarikh bagi Susuruan kembali mendapatkan jawapan. Sekiranya lamaran diterima, pihak keluarga perempuan akan menyediakan jamuan makan dan minuman sebagai tanda kesepakatan dan persetujuan kedua belah pihak. Sebaliknya, jika lamaran ditolak, proses tersebut dianggap berakhir tanpa sebarang pertikaian dan penolakan dilakukan dengan penuh adab serta kenyataan yang jujur daripada pihak keluarga perempuan dan ia bertujuan untuk menggambarkan budaya hormat dan adab dalam perundingan.

Bagi lamaran yang diterima, tarikh pertunangan ditetapkan berdasarkan persetujuan bersama antara keluarga lelaki dan perempuan. Penentuan tarikh ini mengambil kira hari dan bulan yang dianggap baik. Lazimnya, pemilihan tarikh pertunangan adalah berdasarkan angka genap yang dipercayai dapat memberikan keseimbangan dan keharmonian kepada kedua-dua pihak keluarga. Rentetan daripada itu, sebarang perbelanjaan pertunangan sepenuhnya ditanggung oleh pihak lelaki, namun jumlahnya bergantung kepada kemampuan keluarga lelaki, yang memberi ruang kepada fleksibiliti dan tidak membebankan pihak tertentu. 

Pada kebiasaanya, elemen wajib dalam permintaan pertunangan biasanya merangkumi seekor kerbau atau khinzir, sepasang kain, sebentuk cincin emas, gelang emas, wang belanja dapur yang ditetapkan secara wajar, dan Wang Talak sebanyak RM500. Komponen-komponen ini bukan sahaja melambangkan kesanggupan pihak lelaki untuk menanggung tanggungjawab sebagai suami kelak, tetapi juga menunjukkan nilai simbolik sebagai tanda penghormatan kepada keluarga perempuan yang telah dijaga dan dibesarkan oleh keluarganya.

Pantang larang dalam tempoh pertunangan memainkan peranan penting dalam menjaga kehormatan pasangan. Kedua-dua pihak tidak dibenarkan menjalin hubungan intim sebelum perkahwinan dilangsungkan. Pihak perempuan juga tidak boleh keluar dari rumah tanpa izin tunangnya, yang bertujuan untuk menjaga maruah dan mengelakkan fitnah. Sekiranya pihak perempuan melanggar pantang ini, dia akan dikenakan Sogit iaitu denda khusus yang mewajibkan pihak perempuan mengembalikan semua perbelanjaan yang telah dikeluarkan pihak lelaki semasa pertunangan. Sebaliknya, jika pihak lelaki yang ingkar, perbelanjaan yang telah dikeluarkan adalah dianggap hangus. Struktur peraturan ini menunjukkan bagaimana masyarakat Dusun Tatana menggunakan adat sebagai mekanisme pengawalseliaan sosial untuk memastikan hubungan pertunangan dijaga dengan penuh penghormatan dan tanggungjawab.

2. Kotoliban/Sepangadak

Kotoliban atau Sepangadak merupakan tradisi yang penting apabila berlaku situasi Langkah Bendul, iaitu apabila anak perempuan bongsu berkahwin terlebih dahulu daripada kakak-kakaknya. Tradisi ini bertujuan untuk menjaga keharmonian keluarga dan menunjukkan penghormatan kepada kakak-kakak yang masih belum mendirikan rumah tangga. Dalam situasi ini, adik perempuan yang mendahului kakaknya perlu memberikan hadiah Kotoliban sebagai tanda penghormatan dan permohonan restu daripada kakak-kakaknya.

Hadiah Kotoliban ini biasanya terdiri daripada beberapa barangan simbolik, iaitu Dundung atau Sigar (tanjak), satu set Sira (baju tradisional Tatana), Gonob (sarung) serta sebentuk cincin emas. Proses penyerahan hadiah ini dilakukan ketika penyerahan belanja kahwin. Kakak-kakak yang menerima hadiah tersebut akan memberikan restu kepada adik mereka sebagai tanda sokongan dan keikhlasan.

3. Penyerahan Balun (Belanja Kahwin)

Proses penyerahan Balun ataupun belanja kahwin biasanya akan dilakukan sebulan atau seminggu sebelum majlis perkahwinan. Wakil keluarga lelaki bersama beberapa rombongannya akan menyerahkan Balun mengikut adat iaitu pada sebelah pagi kerana dipercayai ia adalah waktu yang paling afdal agar memastikan majlis pernikahan berjalan dengan lancar. Keluarga pihak perempuan akan memastikan barang-barang belanja kahwina adalah tepat dan lengkap seperti dalam perjanjian majlis bertunang sebelumnya. Antara barang-barang Balun yang diserahkan adalah;

Jadual 1: Barang-Barang Balun

 

4. Majlis PerkahwinanPersiapan perkahwinan melibatkan proses “Moginum Kawin” dan “Bemasak”, di mana keluarga kedua-dua pihak bersama-sama menyediakan jamuan besar. Hidangan utama termasuklah “Kolupis” iaitu sejenis makanan berasaskan beras pulut dan pelbagai jenis masakan lain termasuklah serta kerbau dan khinzir yang disembelih khas untuk dihidangkan pada malam keraian, iaitu malam Moginum. Pada malam tersebut, adat Moginum Kahwin dijalankan, di mana pengantin lelaki dan perempuan meminum arak tradisional sebagai simbol penyatuan dua keluarga dan meraikan mempelai pengantin.
Satu adat penting yang berlangsung semasa majlis perkahwinan ialah “Mi Baisan”, di mana kedua-dua pengantin secara rasmi memberikan gelaran bapa dan mama kepada ibu bapa mertua mereka. Gelaran ini disahkan melalui satu upacara simbolik yang dikenali sebagai “Mitunui”, iaitu acara berbalas menyerahkan cawan dengan kehadiran dua orang saksi sebagai pengesah. Selain itu, pengantin juga menjalankan adat berbalas minuman dengan adik-beradik mereka. Dalam adat ini, panggilan khas digunakan, seperti “Gasi” untuk ipar dan “Along” apabila ipar berinteraksi sesama mereka.
Setelah adat Mi Baisan selesai, ibu bapa kedua-dua pengantin akan melakukan ritual tradisional yang dipanggil “Bersigup Kirai” iaitu menghisap rokok daun “dan memakan pinang sirih bersama-sama. Acara ini diakhiri dengan paluan gong dan tarian “Sayau Mi Baisan”, di mana seluruh ahli keluarga menari bersama-sama dalam satu bulatan besar sebagai tanda kegembiraan dan kesatuan. Paluan gong yang mengiringi tarian ini juga menandakan penutup rasmi kepada majlis perkahwinan. 

Bil.	Berian	Tujuan
1	Inapung (mas kahwin)	Lazimnya jumlah inapung adalah sebanyak RM500. Tetapi jumlah ini adalah mengikut ketetapan pihak keluarga perempuan sebelum ini.
2	Belanja Angus	Wang yang dibelanjakan bagi tujuan majlis perkahwinan. Biasanya berjumlah RM 3,000 hingga RM10,000.
3	Wang Gantung	Sejumlah wang yang dipersetujui bersama sebagai ‘Pagar’ atau duit pampasan. Dahulunya gantung ditunaikan suami sekiranya menzalimi isteri atau menceraikannya tanpa sebab. Jumlahnya adalah dalam lingkungan RM 200 atau RM 300
4	Barang kemas	Gelang emas dan rantai emas yang lengkap untuk hadiah utama kepada si pengantin perempuan.
5	Seekor Kerbau (Rinampung)	Hidangan yang dikorbankan untuk sajian tetamu dan makanan utama majlis perkahwinan
6	Sepikul khinzir	Seekor khinzir dikorbankan untuk memberi kemakmuran kepada penduduk kampung dan menjadi sajian adat

Tokoh dan Pencapaian

-

Sumber Rujukan

Cosmas, G., Sombuling, A., Melai, B. A. A., & Poninting, A. (2008) Does the Possession of a Kadazandusun Traditional Costume and the Capability to Play a Traditional Musical Instrument Differentiate an Individual’s Identity Orientation?

Pugh-Kitingan, J. (2012). Kadazan Dusun. Institut Terjemahan & Buku Malaysia.

Sintian, M., & Malim, T. (2012) Perkahwinan Etnik Kadazan Dusun Tradisional Suatu Perjalanan Adat.

Tamring, B. A. M. (2018). Mikorot Dalam Konteks Kebudayaan Etnik Dusun di Sabah: Analisis Dari Perspektif Hubungan Etnik: Mikorot in the Context of the Dusun Ethnic Culture in Sabah: An Analysis from the Perspective of Ethnic Relations. MANU Jurnal Pusat Penataran Ilmu dan Bahasa, 27, 93-120.