Pengenalan dan sejarah

Masyarakat Kedayan merupakan salah satu etnik minoriti di Sabah yang kebanyakannya menetap di daerah Sipitang, Beaufort, Kuala Penyu, serta Wilayah Persekutuan Labuan. Kumpulan etnik ini majoritinya beragama Islam dan menggunakan bahasa Kedayan Brunei sebagai bahasa pertuturan utama, yang mirip dengan dialek Melayu Brunei namun memiliki perbezaan dari segi intonasi dan kosa kata. Salah satu keunikan identiti budaya mereka adalah adat perkahwinan yang kaya dengan nilai tradisi dan simbolisme yang tersendiri.

Fungsi dan Peranan

-

Busana/ Aksesori

-

Peralatan/ Bahan-Bahan

-

Kaedah / Cara Penyediaan/ Cara Persembahan

Proses adat perkahwinan etnik kedayan terbahagi kepada enam tahap seperti yang berikut;

1. Njaum-Njaum (Merisik dan Meminang)

Njaum-Njaum berasal daripada istilah bahasa Kedayan yang membawa maksud merisik atau meminang. Ia merujuk kepada peringkat awal proses perkahwinan, di mana keluarga lelaki menghantar utusan untuk mengetahui kesediaan dan status seorang gadis yang hendak dipinang. Proses Njaum-Njaum ini bukan sahaja menitikberatkan soal peribadi pasangan, tetapi juga menilai latar belakang dan hubungan kekeluargaan kedua-dua belah pihak. Berikut adalah tatacara adat dalam tahap Njaum-Njaum;

● Ngintai-Inai (Mencari Maklumat Gadis) - Keluarga lelaki akan melakukan ngintai-inai, iaitu pengumpulan maklumat mengenai gadis yang hendak dirisik. Maklumat yang dicari termasuk status perkahwinan (sama ada sudah berpunya atau tidak), tingkah laku, latar belakang keluarga, dan reputasi dalam masyarakat.

● Ngantar Tanda (Utusan Rasmi Merisik) – Adat rasmi merisik ini bermula dengan kunjungan wakil pihak lelaki ke rumah pihak keluarga perempuan. Mereka akan membawa tanda sebagai lambang niat baik berupa sebentuk cincin dan wang tunai kepada pihak perempuan sebagai pembuka mulut atau pemanis bicara. Jumlah wang pembuka mulut tidak ditetapkan dan tertakluk kepada permintaan pihak perempuan. Kadar masa kini adalah RM50 hingga RM100.

● Adat meminang - Jika pihak perempuan bersetuju menerima hasrat pinangan berkenaa,n maka mereka akan menerangkan mengenai adat istiadat, disusuli dengan perbincangan tentang perkara-perkara yang perlu disediakan pihak lelaki untuk majlis pertunangan, iaitu:

1) Ngantar Uang Tepak berupa wang mas kahwin dan belanja hantaran.

2) Sebentuk cincin emas sebagai tanda pertunangan.

3) Sebilah keris yang lengkap dengan sarungnya sebagai simbolik pengganti diri lelaki atau penjaga kepada gadis yang ditunangi. Keris akan diserah kembali kepada pihak lelaki selepas sempurnanya upacara akad nikah kerana keris tersebut akan digunakan pengantin lelaki semasa majlis persandingan sebagai tanda kebesaran.

4) Sejenis bekas barangan tradisi bernama Kipil dan Caamai untuk menyimpan cincin. Jika sukar didapati di pasaran boleh digantikan dengan wang tunai mengikut kadar semasa.

5) Sapangadak pakaian iaitu pakaian untuk persalinan lengkap dari hujung kaki ke hujung rambut. Kedua-dua belah pihak boleh menggantikannya dengan nilai wang tunai mengikut anggaran harga yang dipersetujui bersama.

6) Sebentuk cincin emas untuk kakak perempuan yang akan bertunang jika berlaku langkah dulang yakni perempuan itu mempunyai kakak yang masih belum bertunang.

7) Menyediakan keperluan lain atas permintaan pihak perempuan andai berlaku langkah sungai iaitu pihak lelaki bukan daripada etnik Kedayan.

2. Bertunang/Majlis Pertunangan

Tarikh pertunangan ditentukan oleh kedua-dua pihak lelaki dan perempuan. Pada hari bertunang rombongan lelaki datang membawa hantaran pertunangan seperti yang dibincangkan pada hari merisik. Hantaran biasanya dibawa di dalam talam berhias. Pihak perempuan akan memaklumkan kepada hadirin bahawa semua hantaran yang dibawa memenuhi syarat seperti yang dipersetujui bersama. Setelah itu, adat menyarung cincin akan dilakukan oleh ibu kepada pihak lelaki atau wakil kepada perempuan. Usai menyarung cinci, pihak perempuan akan membalas talam hantaran dengan mengisinya barangan yang bersesuaian untuk dibawa pulang oleh rombongan lelaki. 

3. Amalan dan Pantang Larang Semasa Bertunang

Bagi memastikan hubungan baik antara keluarga kedua-dua pihak lelaki dan perempuan mula terjalin sejak pertunangan, etnikini mengambil berat amalan-amalan murni seperti berziarah dinamakan ‘Badudun’, antara kedua belah pihak. Dalam Badudun biasanya buah tangan dibawa untuk tuan rumah dan sebaliknya. Dalam tempoh pertunangan, kedua pihak hendaklah menjaga tatasusila dan menjaga nama baik keluarga masing-masing.

4. Adat Perkahwinan

Adat perkahwinan dalam etnik Kedayan perlu mengikuti beberapa proses-proses wajib, iaitu;

● Mandi langir - Sebelum akad nikah, bakal pengantin perempuan biasanya akan melakukan acara mandi langir bagi membersihkan dan mencantikkan wajah dan kulit. Upacara Mandi Langir memerlukan penyediaan bahan-bahan tradisional yang dipercayai mempunyai nilai simbolik dan khasiat tersendiri seperti air mandian yang telah dicampur dengan kayu langir, daun bidara, limau kasturi, bunga kenanga, bunga melur, bunga mawar, serta bunga cempaka. Kemudian, bakal pengantin perempuan akan dilulur menggunakan campuran beras dan kunyit.

● Akad nikah - Disempurnakan oleh imam atau tok kadi di rumah pengantin perempuan atau di masjid. Pengantin lelaki melafazkan akad di hadapan wali dan saksi. Penyerahan mas kahwin dan hantaran sebagai tanda sahnya pernikahan.

● Babadak dan Mandi Pengantin - Pada sebelah malam selepas akad nikah kedua-dua pengantin mengadakan majlis malam babadak iaitu malam berinai di rumah masing-masing, dengan persembahan marhaban atau badikii. Dalam majlis ini biasanya tujuh lelaki dan tujuh wanita yang terpilih dalam kalangan keluarga terdekat menepung tawar pengantin, diserikan dengan berzanji, marhaban dan selawat ke atas nabi. Acara merenjis pengantin dilakukan oleh kaum keluarga dan tetamu semasa selawat nabi dilaungkan. Ini diikuti dengan acara bergambus atau tari-menari, mukun atau bergendang hingga larut malam. Acara ini sangat popular seketika dahulu kerana tiga orang wanita pemukul gendang atau rempana berbalas pantun dengan hadirin. Mandi pengantin pula dilakukan dengan beradat diiringi pukulan kulintangan dan rempana.

● Majlis Bertimbang (Bersanding) -  Majlis bersanding pada kebiasaanya dilakukan di rumah mempelai perempuan. Rombongan pengantin lelaki akan melalui satu proses yang dikenali sebagai ‘Malliwan’ iaitu berjalan secara beramai-ramai menuju ke rumah pengantin perempuan. Pengantin lelaki dipimpin menggunakan sapu tangan oleh imam atau yang dianggap setaraf, diiringi kumpulan rempana atau kompang dan bunga manggar. Sepanjang perarakan, paluan kompang dan selawat diiringi oleh lagu-lagu tradisional bagi memeriahkan suasana bertandang ke rumah pengantin perempuan. Setelah kedua mempelai bersanding, acara renjis air mawar, tabur bunga rampai, dan tepung tawar akan dilakukan oleh ahli keluarga terdekat sebagai tanda restu dan keberkatan lalu majlis disambut dengan meriah.

Tokoh dan Pencapaian

-

Sumber Rujukan

Barwi, N. B. (2023). Njaum-Njaum as a marriage proposal of Kedayan’s ethnic perspective Sarawak Islam Family Law Ordinance 2001. Sakina Journal of Family Studies, 7(3), 369–383. https://doi.org/10.18860/jfs.v7i3.4044

Mokhtar, M., & Aiza, R. (2015). Konsep sinkretisme menurut perspektif Islam : kajian terhadap adat dan kepercayaan masyarakat Kedayan. http://studentsrepo.um.edu.my/5953/

Mokhtar, R. a. M., Mohad, A. H., Latiff, L. A., & Sulaiman, M. (2019). Mandi Langir dan Kepentingannya dalam Masyarakat Kedayan serta Perspektif Islam Mengenainya. Sains Insani, 4(1), 37–46. https://doi.org/10.33102/jsi2019.4.1.06

Seruddin, E. Z. H. M. (2019). Pantang Larang Suku Kedayan di Brunei: Analisis Berdasarkan Teori Pragmatik dan Etnografi Pertuturan (The Kedayans’ Prohibitions at Maternal Process: A Relevant and Ethnography of Speech Analysis). Asian Journal of Environment, History and Heritage, 3(1). http://spaj.ukm.my/ajehh/index.php/ajehh/article/download/119/179