Pengenalan dan sejarah

Jikey adalah salah satu seni persembahan tradisional yang unik di Malaysia, terutama di kawasan utara Semenanjung seperti Kedah dan Perlis. Seni ini menggabungkan elemen lakonan, tarian, muzik, dan nyanyian dalam satu persembahan yang bersifat dramatik. Nama "Jikey" dipercayai berasal daripada perkataan Thai "Chikai," yang bermaksud persembahan rakyat, mencerminkan pengaruh budaya Thailand terhadap seni ini. Pada asalnya, Jikey adalah sebahagian daripada upacara keagamaan atau ritual masyarakat Melayu-Islam, namun ia kemudian berkembang menjadi bentuk hiburan rakyat yang dipersembahkan dalam pelbagai acara seperti kenduri, perayaan, dan pesta menuai.

Sejarah Jikey boleh ditelusuri sejak abad ke-19, apabila ia mula dipersembahkan oleh masyarakat petani sebagai hiburan selepas musim menuai. Persembahan ini sering berkisar tentang kehidupan harian, cerita rakyat, dan kisah jenaka yang menghiburkan, namun ia turut menyampaikan mesej moral dan nasihat sosial. Sebagai seni rakyat, Jikey mempunyai elemen spontan, di mana pelakon sering berimprovisasi dalam dialog dan aksi, menjadikannya lebih dekat dengan penonton. Alat muzik seperti gendang, rebana, dan gong digunakan untuk mengiringi persembahan, yang diiringi dengan nyanyian dan tarian yang menggambarkan cerita atau adegan tertentu.

Walau bagaimanapun, populariti Jikey mula merosot pada pertengahan abad ke-20 akibat perubahan gaya hidup masyarakat dan kemunculan hiburan moden seperti televisyen dan radio. Namun, usaha pemuliharaan oleh penggiat seni dan institusi budaya telah dilakukan untuk memastikan seni tradisional ini tidak hilang ditelan zaman. Hari ini, Jikey masih dipersembahkan dalam acara kebudayaan tertentu sebagai simbol warisan seni budaya masyarakat utara Malaysia.

Fungsi dan Peranan

Jikey, sebagai salah satu seni persembahan tradisional, mempunyai pelbagai fungsi dan peranan yang penting dalam masyarakat Melayu, khususnya di kawasan utara Semenanjung Malaysia seperti Kedah dan Perlis. Salah satu fungsi utama Jikey adalah sebagai medium hiburan rakyat. Ia sering dipersembahkan dalam acara sosial seperti kenduri, pesta menuai, dan perayaan tempatan, memberikan hiburan yang ringan, jenaka, dan menarik kepada masyarakat setempat. Elemen lakonan, muzik, nyanyian, dan tarian yang terdapat dalam Jikey menjadikan ia sebagai platform hiburan yang sesuai untuk semua lapisan masyarakat.

Selain sebagai hiburan, Jikey juga berperanan sebagai alat penyampaian nilai-nilai moral dan pendidikan sosial. Cerita-cerita yang dipersembahkan dalam Jikey sering kali mengandungi mesej pengajaran tentang kehidupan, seperti pentingnya nilai kejujuran, kerja keras, dan hormat kepada orang tua. Dalam beberapa kes, persembahan Jikey turut digunakan untuk menyampaikan kritikan sosial dalam bentuk jenaka atau sindiran, memberikan ruang untuk masyarakat merefleksi isu-isu semasa secara santai.

Jikey juga memainkan peranan sebagai alat pemeliharaan budaya. Melalui persembahan Jikey, elemen seni tradisional seperti muzik, tarian, dan bahasa Melayu tempatan dapat dilestarikan dan diwariskan kepada generasi muda. Penggunaan alat muzik tradisional seperti gendang, rebana, dan gong, serta gaya penceritaan berirama, mencerminkan kekayaan seni dan budaya tempatan. Di samping itu, Jikey turut berfungsi sebagai platform untuk memperkukuhkan identiti budaya masyarakat Melayu, khususnya di kawasan utara Semenanjung Malaysia, dengan menonjolkan elemen-elemen tempatan yang unik.

Busana/ Aksesori

Kostum dan busana dalam persembahan Jikey memainkan peranan penting dalam memperlihatkan identiti watak serta menambahkan elemen visual dan estetika kepada pementasan. Setiap watak dalam Jikey, seperti raja, pahlawan, rakyat biasa, atau watak jenaka, mengenakan pakaian yang berbeza dan berwarna-warni, mencerminkan latar cerita serta kedudukan sosial mereka. Busana raja dan watak bangsawan, misalnya, biasanya dihiasi dengan kain berwarna terang, bersulam, dan aksesori seperti mahkota atau tanjak, yang melambangkan keagungan dan kuasa. Watak rakyat biasa pula sering memakai pakaian tradisional seperti kain sarung dan baju Melayu yang lebih sederhana.

Watak-watak komedi atau jenaka, yang sering menjadi elemen penghibur dalam Jikey, biasanya mengenakan pakaian yang unik dan berlebihan, seperti pakaian dengan corak yang mencolok atau kostum yang menonjolkan ciri-ciri lucu. Elemen busana ini bukan sahaja bertujuan untuk menarik perhatian penonton tetapi juga membantu menggambarkan sifat dan peranan watak dalam cerita.

Selain itu, busana yang digunakan dalam Jikey banyak dipengaruhi oleh unsur budaya Melayu tradisional, dengan sentuhan elemen Thai dan budaya serantau, mencerminkan asal-usul seni ini di kawasan sempadan Malaysia-Thailand. Kain songket, sutera, dan kain bercorak tradisional sering digunakan, menggambarkan keindahan seni tekstil tempatan.

Tambahan pula, kostum dalam Jikey turut berfungsi untuk memperkuatkan tema dan suasana cerita. Dalam adegan pertempuran atau babak dramatik, pakaian watak pahlawan mungkin dihiasi dengan aksesori seperti keris atau pedang, sementara adegan melibatkan alam desa mungkin menampilkan pakaian lebih kasual dan bersahaja. Busana yang dipakai juga diiringi oleh solekan tradisional untuk menyerlahkan ekspresi wajah dan meningkatkan daya tarikan visual watak-watak. 

Peralatan/ Bahan-Bahan

Dari segi alat muzik, persembahan Jikey diiringi oleh pelbagai alat muzik tradisional yang memainkan peranan penting dalam mencipta irama dan suasana. Antara alat muzik utama yang digunakan ialah gendang, yang menjadi tulang belakang kepada irama persembahan, rebana, yang memberikan hentakan ritma yang dinamik, serta gong, yang digunakan untuk menandakan peralihan babak atau menambah kesan dramatik. Selain itu, alat muzik seperti seruling dan biola kadangkala digunakan untuk memberikan melodi yang lebih mendalam, terutama dalam babak-babak yang penuh emosi.

Peranan muzik dalam Jikey bukan sekadar sebagai latar iringan, tetapi juga sebagai elemen naratif yang membantu menyampaikan cerita dan emosi. Melodi dan irama muzik disesuaikan dengan babak tertentu, sama ada untuk mencetuskan ketegangan, menyampaikan kegembiraan, atau menimbulkan kesedihan. Gabungan tarian dan muzik dalam Jikey mencerminkan keharmonian budaya Melayu, sambil menonjolkan kreativiti seni rakyat yang kaya dengan unsur tradisional dan improvisasi.

Kaedah / Cara Penyediaan/ Cara Persembahan

Teater Jikey mempunyai cara persembahan yang unik, menggabungkan elemen lakonan, muzik, nyanyian, dan tarian untuk menyampaikan cerita secara dramatik. Persembahan Jikey biasanya bermula dengan pembukaan yang dikenali sebagai buka panggung, di mana para pelakon memperkenalkan diri melalui nyanyian dan tarian yang diiringi oleh alat muzik tradisional seperti gendang, rebana, dan gong. Selepas itu, persembahan diteruskan dengan babak-babak utama, yang terdiri daripada dialog berirama, lakonan komedi, dan adegan dramatik yang menggambarkan cerita rakyat, mitos, atau kisah kehidupan masyarakat setempat. Dialog dalam Jikey sering diimprovisasi, memberikan ruang kepada pelakon untuk menunjukkan kreativiti mereka, sambil memastikan elemen jenaka dan pengajaran tetap terpelihara.

Repertoir Jikey pula biasanya merangkumi pelbagai tema, seperti kisah percintaan, konflik keluarga, cerita rakyat, atau epik sejarah. Antara cerita yang sering dipersembahkan termasuk kisah pahlawan tempatan, legenda Melayu seperti Hikayat Malim Dewa, dan cerita yang berkaitan dengan moral kehidupan. Lagu-lagu yang digunakan dalam persembahan biasanya diadaptasi daripada muzik tradisional Melayu dan lagu rakyat, menambahkan elemen kemelayuan kepada persembahan. Setiap lagu atau nyanyian disesuaikan dengan babak tertentu untuk mencipta suasana yang sesuai, sama ada komedi, sedih, atau dramatik.

Dari segi pentas, persembahan Jikey dilakukan di ruang terbuka, seperti padang atau halaman rumah, dan set pentasnya sangat sederhana. Ia biasanya terdiri daripada tirai yang memisahkan pelakon dan penonton, manakala alat muzik diletakkan di sisi pentas. Kostum yang dipakai oleh pelakon sering kali berwarna-warni dan berunsur tradisional, menggambarkan watak-watak tertentu seperti raja, pahlawan, atau rakyat biasa.

Tokoh dan Pencapaian

Dalam teater Jikey, terdapat beberapa tokoh yang dikenali sebagai pelopor dan penggerak seni ini, terutama di kawasan utara Semenanjung Malaysia. Salah seorang tokoh yang terkenal dalam sejarah teater Jikey ialah Abdul Samad Ismail, yang sering dianggap sebagai seorang tokoh penting dalam memperkenalkan dan mempopularkan Jikey di kalangan masyarakat. Abdul Samad, yang juga dikenali sebagai seorang penggiat seni dan pengarah teater, memainkan peranan besar dalam menggerakkan seni ini melalui usaha-usaha pengajaran dan pengembangan kepada generasi baru. Beliau berjaya mempertahankan elemen-elemen tradisional dalam Jikey sambil mengadaptasi bentuk persembahan ini untuk memenuhi kehendak penonton moden.

Selain itu, Haji Zainal Abidin turut dikenali sebagai salah seorang tokoh yang memberi sumbangan besar kepada perkembangan Jikey. Sebagai seorang pelakon dan pengarah, Haji Zainal banyak terlibat dalam pementasan Jikey di pelbagai majlis kebudayaan dan sosial. Beliau dikenali dengan kemahiran dalam memerankan watak-watak tradisional dengan penuh penghayatan dan menyampaikan mesej sosial yang tersirat dalam setiap cerita yang dipersembahkan.

Sumber Rujukan

i. Bahan Bacaan

Mohd Anis Md Nor (2002). Seni Persembahan Tradisional Malaysia: Mek Mulung, Jikey dan Wayang Kulit. Dewan Bahasa dan Pustaka.

Ghulam-Sarwar Yousof (2004). The Encyclopedia of Malaysia: Performing Arts. Archipelago Press.

Norlia Ghani (2015). Jikey: Identiti Seni Persembahan Tradisional Kedah dan Perlis. Universiti Malaya Press.