Gerbang Maklumat Seni Budaya
Selami dunia seni dan budaya yang penuh warna-warni! Dari warisan tradisional hingga karya kontemporari, temui keunikan yang mencerminkan identiti dan jati diri bangsa
ISTIADAT PEMEGANG PUSAKA ADAT BUAPAK SUKU MUNGKAL SRI PILAH PERUT KIRI LUAK ULU MUAR
Adat Resam
No 33 Persiaran Perpaduan 3, Taman Perpaduan, 31150, Perak Darul Ridzuan
Gambar
15
Video
ada
Pelawat Hari ini
2
Jumlah Pelawat
186
Pengenalan dan sejarah
Istiadat Pemegang Pusaka Adat Buapak Suku Mungkal Sri Pilah Perut Kiri Luak
Ulu Muar merupakan salah satu warisan penting dalam sistem pemerintahan dan
kekeluargaan masyarakat Adat Perpatih di Negeri Sembilan. Adat Perpatih yang
diamalkan di Negeri Sembilan mempunyai akar sejarah yang panjang, berakar
daripada budaya Minangkabau yang mula berhijrah dan menetap di kawasan ini
seawal abad ke-12 Masihi. Malah, jika dibandingkan dari sudut kronologi, amalan
Adat Perpatih ini telah wujud jauh lebih awal daripada sistem Common Law yang
hanya berkembang sekitar tahun 1066 Masihi di Eropah.
Adat Perpatih yang bersifat matrilineal meletakkan keturunan ibu sebagai asas
pewarisan dan pembentukan kelompok sosial. Masyarakat Adat Perpatih
dibahagikan kepada beberapa kelompok kekeluargaan utama yang dikenali
sebagai suku, kemudian dipecahkan kepada perut, ruang, dan seterusnya ke
peringkat rumpun yang lebih kecil. Setiap kelompok ini diketuai oleh pemimpin
adat masing-masing, iaitu:
Kodim – ketua kelompok kekeluargaan rumpun (sublineage);
Besar – ketua ruang (lineage);
Buapak – ketua perut (subclan);
Lembaga – ketua suku (clan).
Dalam hierarki ini, Buapak memainkan peranan penting sebagai pemimpin kepada
kelompok kekeluargaan perut yang terdiri daripada individu-individu yang berasal
daripada nenek moyang perempuan yang sama. Pemilihan Buapak dilaksanakan
secara musyawarah dalam kalangan ahli perut dan tanggungjawab utamanya
meliputi pengurusan adat dalam soal perkahwinan, perceraian, berkhatan,
bercukur rambut, serta urusan-urusan kekeluargaan lain. Kuasa Buapak hanya
terhad kepada perutnya sahaja, berbeza dengan Lembaga yang mengetuai
keseluruhan suku.
Seiring perkembangan zaman, adat dan istiadat pemilihan Buapak kekal sebagai
simbol pemeliharaan struktur sosial serta kelangsungan adat resam Suku Mungkal
di bawah naungan Luak Ulu Muar, Sri Pilah. Dalam konteks Luak Ulu Muar sendiri,
istiadat ini dipercayai telah dipraktikkan sejak abad ke-16, selari dengan
kemantapan sistem Adat Perpatih di Negeri Sembilan hasil penyesuaian daripada
pengaruh budaya Minangkabau.
Selain Buapak, institusi Ibu Soko juga memainkan peranan penting, khususnya
dalam kelompok wanita. Ibu Soko berfungsi untuk meneruskan jurai keturunan,
memastikan kesejahteraan ahli wanita dalam perut, serta menjadi rujukan dalam
ketentuan adat dan agama.
Secara keseluruhan, kewujudan institusi Buapak dalam Suku Mungkal bukan
sahaja menggambarkan kesinambungan tradisi, malah turut menzahirkan kearifan
tempatan masyarakat Negeri Sembilan dalam mengekalkan identiti budaya yang
unik sehingga ke hari ini.
Dalam sistem sosial Adat Perpatih, pelantikan Buapak merupakan suatu keperluan
penting bagi memastikan kesinambungan pengurusan kekeluargaan dalam
sesuatu perut. Buapak dilantik bagi mengetuai dan menjadi pemegang amanah
adat, berperanan menjaga keharmonian serta kelestarian adat resam yang diwarisi
secara turun-temurun mengikut sistem nasab ibu. Fungsi utama Buapak dalam
Suku Mungkal boleh dihuraikan seperti berikut:
1. Pengurusan Kekeluargaan dan Pusaka
Sebagai ketua keluarga dalam sesebuah perut, Buapak bertanggungjawab
mengurus hal ehwal kekeluargaan termasuk pembahagian harta pusaka
berdasarkan prinsip matrilineal. Pembahagian ini memastikan harta
warisan kekal dalam jurai keturunan ibu, selaras dengan amalan utama
Adat Perpatih.
2. Penyelesaian Pertelingkahan dan Pengantara
Buapak berperanan sebagai orang tengah dalam menyelesaikan sebarang
pertelingkahan atau konflik dalam kalangan ahli perut. Beliau menjadi
rujukan utama dalam menentukan penyelesaian secara musyawarah
dengan berpandukan kepada prinsip adat yang sedia ada.
4
3. Pendidikan dan Pembimbing Adat
Buapak berperanan membimbing dan mendidik anak buah supaya
memahami, menghayati dan mengamalkan adat resam serta nilai-nilai
budaya yang menjadi pegangan masyarakat Adat Perpatih. Beliau
memastikan setiap generasi baharu tidak terputus daripada ilmu dan
kefahaman adat.
4. Jalinan Hubungan dengan Lembaga dan Pihak Berkuasa
Selain mengetuai kelompok perutnya, Buapak turut menjadi wakil dan
penghubung kepada Lembaga Adat, Undang Luak, serta pihak berkuasa
agama dan negeri bagi menyampaikan sebarang hal berkaitan perut dan
suku.
5. Pemelihara Warisan Adat
Buapak memastikan kelangsungan amalan adat, khususnya dalam aspek
pelaksanaan upacara-upacara penting seperti perkahwinan, upacara
kematian, pelantikan ketua keluarga, upacara bercukur rambut, berkhatan,
dan lain-lain majlis adat suku.
6. Penentuan dan Pelantikan Ketua Keluarga
Melalui proses adat, pelantikan Buapak dilakukan secara khusus bagi
memastikan hanya individu yang layak, berilmu adat, dihormati serta
mendapat kepercayaan ahli perut diberikan amanah mengetuai perutnya.
Secara keseluruhan, peranan Buapak bukan sekadar sebagai ketua keluarga,
tetapi juga sebagai penjaga kedaulatan adat, pengukuh sistem kekeluargaan,
serta simbol kesinambungan warisan budaya yang membentuk identiti masyarakat
Adat Perpatih hingga ke hari ini.
Busana yang dikenakan oleh Buapak dan para pembesar adat dalam Istiadat
Pemegang Pusaka Adat Buapak Suku Mungkal Sri Pilah Perut Kiri Luak Ulu Muar
sarat dengan simbolisme kehormatan, martabat serta warisan budaya yang
diwarisi sejak zaman berzaman. Setiap helai pakaian, aksesori, dan perhiasan
yang dipakai membawa makna tersendiri berkaitan fungsi, darjat dan nilai adat
yang dipegang.
Busana Lelaki (Buapak dan Pembesar Adat)
1. Tengkolok (Destar)
Tengkolok ini diperbuat daripada songket berwarna hitam dengan nuansa
benang keemasan yang dililit mengikut gaya tertentu menjadi lambang
utama pangkat dan darjat seseorang pemegang adat.
2. Baju Melayu Cekak Musang
Busana utama berupa Baju Melayu Cekak Musang yang lazimnya adalah
berwarna hitam.
3. Samping Songket
Pakaian baju Melayu Cekak Musang lengkap dipadankan dengan
pemakaian samping dari material songket berwarna hitam dengan saduran
benang berwarna emas.
4. Kerongsang dan Butang Baju
Perhiasan halus ini memberikan simbol kekemasan, kemuliaan, dan
kehalusan seni warisan budaya masyarakat.
5. Tali Pinggang Bersongket
Digunakan untuk menambahkan kemasnya lilitan samping, selain menjadi
simbol tambahan kekemasan busana pemegang pusaka.
6. Keris
Pemakaian keris disemat pada bahagian tali pinggang bersongket sebagai
satu bentuk warisan sakral adat Perpatih.
7. Kain Selempang Adat
Disilang di bahu sebagai tanda rasmi penerimaan dan pengiktirafan
sebagai pemegang pusaka dan ketua perut.
8. Cincin Permata
Dipakai sebagai simbol warisan pusaka yang menandakan kesinambungan
amanah adat yang diperturunkan secara turun-temurun.
Busana Wanita (Ibu Soko dan Wakil Wanita Adat)
Bagi wanita yang terlibat secara rasmi dalam upacara, khususnya golongan Ibu
Soko dan wakil-wakil wanita adat:
1. Baju Kebaya Labuh/Baju Kurung
Menggunakan fabrik berwarna hitam dengan motif-motif yang halus atau
polos.
2. Samping Songket
Pakaian baju Ibu Soko juga dipadankan dengan pemakaian samping dari
material songket berwarna hitam dengan saduran benang berwarna emas
pada bahagian luar pemakaian baju
3. Telepok
Kain batik yang dihiasi di atas kepala. Suatu ketika dahulu, Telepok
dijadikan penutup rambut untuk menjaga aurat dan kemulian Ibu Soko
4. Dokoh
Dipakai sebagai perhiasan dada secara bertingkat.
5. Kain Selempang Adat
Disilang di bahu sebagai tanda rasmi penerimaan dan pengiktirafan
sebagai pemegang Ibu Soko.
Keseluruhan busana ini bukan sekadar memperlihatkan keindahan visual, malah
merupakan lambang identiti, penghormatan kepada adat, serta kesepaduan
masyarakat dalam meneruskan kesinambungan budaya yang diwarisi.
Dalam Istiadat Pemegang Pusaka Adat Buapak Suku Mungkal Sri Pilah Perut Kiri
Luak Ulu Muar, terdapat pelbagai peralatan dan bahan tradisional yang digunakan
dalam istiadat ini bagi melambangkan simbolik adat serta peneguhan amanah
yang bakal dipikul oleh Buapak. Setiap peralatan yang disediakan mempunyai
fungsi dan makna tertentu dalam menjayakan keseluruhan upacara. Berikut
adalah peralatan-peralatan yang disediakan dalam istiadat ini.
1. Bunga Manggar
Digunakan sebagai hiasan utama di pintu masuk atau laluan istiadat,
melambangkan kemeriahan, restu dan keberkatan upacara.
2. Tepak Sireh
Tepak sireh biasanya diisi dengan daun sirih, kapur, pinang, gambir dan
cengkih.
3. Bunga Pahar
Dihias dengan warna-warni dan diletakkan sebagai pelengkap seri majlis.
4. Sireh Junjung
Disusun indah secara bertingkat-tingkat sebagai simbol restu, adat sopan
santun dan penerimaan amanah oleh Buapak.
5. Merewar
Digunakan sebagai perhiasan tambahan yang melengkapkan estetika
ruang upacara.
6. Tabir Lelangit
Kain hiasan yang digantung pada bahagian atas ruang atau ruang
perlantikan. Ia melambangkan perlindungan serta pengiktirafan terhadap
pemegang adat.
7. Tilam Panda
Alas istiadat yang digunakan untuk meletakkan Buapak ketika menerima
amanah pelantikan.
8. Tikar Rompok
Digunakan sebagai alas duduk atau hamparan adat bagi memperlihatkan
kekemasan ruang upacara serta tanda penyucian tempat berlangsungnya
istiadat.
9. Lancang
Merupakan simbol perahu adat yang menandakan perjalanan amanah
yang kini dipikul oleh Buapak baharu.
10. Keris
Melambangkan kekuasaan, keberanian dan tanggungjawab. Keris
diserahkan secara rasmi kepada Buapak sebagai simbol pengabsahan
tanggungjawab yang diterima.
11. Pinggan Mangkuk Kaca
Digunakan dalam hidangan jamuan adat serta sebagai lambang
kesopanan dan kemuliaan dalam menerima tetamu.
12. Duit Masmana
Sebagai simbol keberkatan rezeki dan penyempurnaan adat, selain
digunakan dalam sesetengah adat penyerahan amanah sebagai adat
tanda terima.
Walaupun dalam adat pelantikan Buapak tiada ketetapan khusus mengenai keperluan alat muzik, namun dalam beberapa upacara tertentu, muzik tradisional
dimainkan bagi menyerikan suasana istiadat, membangkitkan kemeriahan serta
melambangkan keagungan majlis. Antara alat muzik yang sering digunakan
termasuklah:
1. Paluan Kompang
Digunakan untuk mengiringi perarakan masuk Buapak baharu, ahli-ahli
suku serta pembesar adat. .
2. Serunai
Tiupan serunai mengiringi perjalanan istiadat dengan alunan muzik
tradisional yang mendayu, memberikan nuansa sakral dan mengangkat
keindahan suasana upacara.
3. Nafiri
Nafiri biasanya dimainkan pada detik-detik kemuncak istiadat, berperanan
mewujudkan aura keagungan, kehormatan serta peneguhan martabat
pelantikan Buapak.
Istiadat Pemegang Pusaka Adat Buapak Suku Mungkal Sri Pilah Perut Kiri Luak
Ulu Muar dilaksanakan secara tertib dan penuh adat, bermula dari persiapan awal
sehingga selesai majlis. Setiap segmen upacara membawa maksud simbolik
mendalam yang mencerminkan kehalusan budaya masyarakat Adat Perpatih
dalam meraikan pelantikan pemegang amanah adat.
Segmen Pertama: Perarakan Masuk
Upacara dimulakan dengan perarakan ketibaan Pemegang Pusaka Adat Buapak
yang diiringi oleh alunan muzik Pacik. Buapak yang baharu akan diiringi oleh anak-
anak buah serta para pengiring yang membawa beberapa peralatan adat
pelantikan iaitu:
2 batang Bunga Manggar
2 set Sireh Junjung
2 set Tepak Sireh
4 set Bunga Pahar
Perarakan ini merupakan simbol penghormatan dan kemeriahan adat,
memperlihatkan penerimaan masyarakat terhadap pemegang amanah adat yang baharu.
Segmen Kedua: Penyambutan di Rumah Adat
Setibanya perarakan di Rumah Adat (Anjung), Buapak baharu akan disambut oleh
Ibu Soko yang akan menaburkan Beras Kunyit sebagai simbol penyucian, restu
dan keberkatan. Di dalam anjung, telah sedia menunggu barisan pembesar adat
yang terdiri daripada:
Dato Buapak Suku Mungkal Sri Pilah Perut Kanan
Orang Besar Waris
Tok Waris
Orang Seresam
Orang Semenda
Mereka merupakan saksi-saksi utama yang berperanan dalam pelaksanaan adat
pelantikan ini.
Segmen Ketiga: Upacara Pelantikan
Setelah semua pihak mengambil tempat, acara rasmi pelantikan dimulakan:
Pengisytiharan Pelantikan
Tok Waris membuat pengumuman rasmi mengenai pelantikan Buapak
Suku Mungkal Sri Pilah Perut Kiri Luak Ulu Muar yang baharu.
Pemakaian Songkok
Dato Buapak Suku Mungkal Sri Pilah Perut Kanan akan mengenakan
songkok kepada Buapak yang baharu sebagai simbol pengesahan dan
penghormatan adat.
Penyerahan Wang Masmana
Duit Masmana diberikan sebagai simbol keberkatan rezeki dan
penyempurnaan adat, selain digunakan dalam sesetengah adat
penyerahan amanah sebagai adat tanda terima.
Penyerahan Keris
Tok Waris akan menyerahkan Keris Pusaka kepada Buapak sebagai
a) Nama Informan: Dr. Ahmad Rashidi Hassan
b) Alamat: Lot 1198, KM 20, Jalan Seremban - Kuala Pilah 71500 Tg. Ipoh
Negeri Sembilan
c) Nombor Telefon: 01165625009
d) Emel: kelabteaterasar@gmail.com
e) Persatuan: Kelab Teater Asar Negeri Sembilan
Sumber Rujukan
i. Bahan Bacaan
Maamor, F. R., & Taif, B. (2019). Analisis visual buah buton di Luak Tanah
Mengandung, Negeri Sembilan sebagai simbol organisasi sosial dalam
masyarakat Adat Perpatih (Visual analysis on buah button in Luak Tanah
Mengandung, Negeri Sembilan as social organization symbol in Adat
Perpatih society). Asian Journal of Environment, History and Heritage, 3(2).
Radzi, N. S. M., & Yusoff, M. Y. M. (2023). Adat Perpatih di Luak Johol,
Negeri Sembilan: Peranan Ibu Soko. Jurnal Wacana Sarjana, 7(3), 1–13.
Salleh, R. M. (2017). Sejarah pengamalan Adat Perpatih di Negeri
Sembilan. Kuala Lumpur: Jabatan Muzium Malaysia.
Zakaria, A., & Berawi, M. M. (2017). Busana tradisional Negeri Sembilan.
Sintok: UUM Press.
Wain, A., & Saleh, N. (2024). Adat Perpatih in Malaysia: Nature, history,
practice, and contemporary issues. In Matrilineal, matriarchal, and
matrifocal Islam: The world of women-centric Islam (pp. 43–75). Cham:
Springer Nature Switzerland.
ii. Tokoh (jika ada temu bual tokoh)
Dr. Ahmad Rashidi Hassan. Kelab Teater Asar Negeri Sembilan. Lot 1198,
KM 20, Jalan Seremban - Kuala Pilah 71500 Tg. Ipoh Negeri Sembilan.
Lokasi
Maklumat Perhubungan JKKN Negeri
Rosdianah binti Roman
Pegawai Kebudayaan
Jabatan Kebudayaan dan Kesenian Negara, Negeri Sembilan
Kompleks JKKN Negeri Sembilan
Jalan Sungai Ujong
70200 Seremban
NEGERI SEMBILAN DARUL KHUSUS
06-767 6793/763 6308 / 761 0593
Gunakan borang di bawah untuk berhubung terus dengan pihak Informan/Tokoh/Penyunting/Penyelidik. Kami akan membalas pertanyaan anda secepat mungkin!
