Gerbang Maklumat Seni Budaya
Selami dunia seni dan budaya yang penuh warna-warni! Dari warisan tradisional hingga karya kontemporari, temui keunikan yang mencerminkan identiti dan jati diri bangsa
KERTUK ULU
Seni Persembahan >Muzik
Gambar
4
Video
ada
Pelawat Hari ini
6
Jumlah Pelawat
712
Pengenalan dan sejarah
Kertuk Ulu merupakan satu seni muzik tradisional yang unik dan hanya terdapat di daerah Hulu Terengganu, khususnya di Kampung Baong, Kuala Berang. Pada asalnya, seni muzik ini dikenali sebagai "Gendang Batak" dan dipercayai dicipta oleh pahlawan terkenal, Mat Kilau, semasa beliau menetap di kawasan tersebut. Ketika menunggu padi huma masak, Mat Kilau menggunakan batang buluh untuk menghasilkan bunyi-bunyian bagi menghalau burung yang mengganggu tanaman. Bunyi tersebut kemudiannya berkembang menjadi satu irama gendang silat, yang kemudiannya dikenali sebagai Gendang Batak kerana belum ada nama rasmi ketika itu. Pada mulanya, muzik ini hanya dimainkan dengan menggunakan irama gendang silat sahaja tanpa iringan alat muzik lain. Namun, pada tahun 2002, usaha memulihkan dan memperkenalkan semula seni muzik ini digerakkan oleh Tuan Haji Ali bin Ismail bersama-sama penduduk kampung, setelah mendapat sokongan dan nasihat daripada beberapa penggiat seni serta pegawai dari Jabatan Kebudayaan dan Kesenian Negara (JKKN) Terengganu. Melihatkan nama "Gendang Batak" kurang sesuai, nama tersebut telah ditukar secara rasmi kepada "Kertuk Ulu" pada tahun 2004. Sejak penjenamaan semula itu, kumpulan muzik Kertuk Ulu mula diangkat dan dipersembahkan secara lebih meluas oleh JKKN Terengganu di pelbagai lokasi sekitar negeri Terengganu. Bagi mempopularkan lagi seni persembahan ini kepada khalayak ramai, beberapa alat muzik tambahan telah diperkenalkan dalam persembahan bagi menghasilkan bunyian yang lebih harmoni dan menarik. Selain itu, lagu-lagu yang dimainkan juga disesuaikan dengan memasukkan lagu-lagu popular seperti lagu-lagu dikir barat bagi menarik minat generasi muda dan menyesuaikan persembahan dengan kehendak semasa.
Pada asalnya, Kertuk Ulu berfungsi sebagai hiburan kampung yang lahir secara spontan daripada aktiviti seharian penduduk di Kampung Baong, Kuala Berang, Hulu Terengganu. Menurut sumber lisan yang diperoleh daripada penduduk setempat, iaitu Tuan Haji Ali bin Ismail, alat muzik ini mula dimainkan ketika mereka sedang menanam dan menunggu padi huma masak di kawasan perkampungan tersebut. Ketika itu, penduduk menggunakan batang-batang buluh yang dikopek dan dilorek bagi menghasilkan bunyi-bunyian yang bertujuan menghalau burung daripada merosakkan tanaman padi mereka. Irama bunyi yang dihasilkan secara tidak langsung kemudiannya berkembang menjadi suatu bentuk hiburan dan permainan muzik orang kampung tersebut Dalam perkembangannya, fungsi Kertuk Ulu tidak terhenti sekadar menjadi hiburan ladang semata-mata. Apabila ianya mula dipulihkan dan dipersembahkan secara rasmi sekitar awal tahun 2000-an, Kertuk Ulu mula memainkan peranan yang lebih besar sebagai salah satu elemen penting dalam pengisian acara kebudayaan dan warisan di negeri Terengganu. Persembahan ini kini sering dipersembahkan dalam pelbagai acara rasmi seperti festival kebudayaan negeri, sambutan perayaan tradisional, majlis rasmi kerajaan negeri, serta turut menjadi sebahagian daripada pengisian program di Kampung Budaya Terengganu. Lebih daripada sekadar hiburan, Kertuk Ulu kini berperanan sebagai satu wahana penting dalam usaha melestarikan seni warisan Hulu Terengganu yang unik. Persembahannya bukan sahaja memperlihatkan keunikan kreativiti masyarakat setempat, bahkan turut memperkukuh identiti budaya tempatan dan menjadi daya tarikan kepada pengunjung luar yang ingin mengenali keindahan seni budaya negeri Terengganu. Dengan penggabungan elemen muzik moden dan lagu-lagu popular dikir barat, Kertuk Ulu juga berjaya menarik minat generasi muda untuk mengenali dan meneruskan kesinambungan warisan seni ini.
Dalam persembahan Kertuk Ulu, secara umumnya tiada busana khusus yang wajib dikenakan oleh para pemuzik. Dalam kebanyakan persembahan santai atau tidak formal, para pemain lazimnya mengenakan pakaian yang ringkas iaitu baju pagoda putih dipadankan dengan seluar panjang hitam. Pilihan busana ini mengekalkan kesederhanaan, selesa dipakai semasa bermain alat muzik, serta bersesuaian dengan suasana persembahan yang santai di peringkat kampung.
Namun begitu, dalam persembahan yang bersifat lebih formal atau mewakili negeri, sebahagian kumpulan Kertuk Ulu memilih untuk mengenakan busana seragam yang lebih kemas dan bercirikan adat Melayu. Dalam situasi ini, para pemuzik akan mengenakan baju Melayu Teluk Belanga yang lengkap dipadankan dengan tanjak di kepala. Warna pakaian selalunya disesuaikan dengan tema atau kesesuaian majlis, sekaligus memberikan persembahan Kertuk Ulu suatu imej yang lebih rasmi, berprestij dan selari dengan keindahan budaya Melayu tempatan.
Alat muzik utama dalam persembahan Kertuk Ulu sangat unik dan berbeza daripada kebanyakan alat muzik tradisional Melayu yang lain. Instrumen asas ini diperbuat daripada seruas buluh sepanjang kira-kira dua kaki. Bahagian buluh tersebut akan ditebuk, diukir dan dilorek di bahagian tengahnya sehingga membentuk permukaan seperti berlidah. Bahagian badan buluh ini kemudiannya dililit dengan beberapa utas tali, menyerupai susunan tali kecapi tradisional.
Bunyi muzik dihasilkan apabila tali-tali ini dipetik menggunakan lidi buluh yang berukuran sejengkal. Setiap petikan akan menghasilkan bunyi yang mempunyai ciri-ciri seakan-akan bunyi gabungan gitar bass dan paluan gendang, mewujudkan irama rendah yang dalam serta bergetar. Keunikan nada inilah yang menjadi identiti utama kepada persembahan Kertuk Ulu.
Dalam usaha penambahbaikan dan menyesuaikan persembahan dengan kehendak masa kini, beberapa alat muzik tambahan telah dimasukkan untuk memperkayakan lagi keharmonian bunyi. Antara alat muzik tambahan yang sering digunakan termasuklah:
Tamborin – menambah ritma dan variasi bunyi yang ringan serta bersifat menghias.
Rebana – sebagai lapisan ritma tambahan untuk memperkukuh irama asas.
Canang – memberikan bunyi gong kecil yang bertindak sebagai penyeri irama di bahagian selingan atau klimaks lagu.
Persembahan Kertuk Ulu menampilkan keunikan tersendiri dalam seni muzik tradisional Melayu. Tidak seperti kebanyakan persembahan tradisional yang lazimnya menggabungkan elemen tarian atau gerakan pentas, Kertuk Ulu memberi tumpuan sepenuhnya kepada aspek muzik dan vokal. Tiada elemen tarian atau koreografi diselitkan; sebaliknya, keindahan persembahan terletak pada kombinasi bunyi dan irama yang dihasilkan oleh alat muzik utama serta nyanyian pengiring. Dalam persembahan tradisionalnya, muzik Kertuk Ulu dimainkan secara eksklusif menggunakan alat utama yang diperbuat daripada buluh, dikenali sebagai gendang batak atau kertuk ulu. Persembahan biasanya dimulakan dengan petikan alat muzik ini bagi menetapkan irama asas. Seterusnya, nyanyian akan menyusul, lazimnya dalam bentuk lagu-lagu rakyat atau pantun yang dinyanyikan secara bersahut-sahutan antara para pemuzik. Persembahan ini menitikberatkan keharmonian antara alunan muzik dan nyanyian.
En. Adam bin Isa merupakan pelapis dan anak didik Tn Hj. Ali bin Ismail merupakan orang yang mengembangkan Kertuk Ulu di Kampung Baong, Kuala Berang, Hulu Terengganu. Mula menyertai kumpulan kertuk ulu pada tahun 2001 pada masa itu umur beliau lingkungan 31 tahun. Sekarang telah mengambil alih tugasan sebagai ketua kumpulan, tenaga pengajar dan pakar rujuk dalam bidang kesenian kertuk ulu ini dan telah mempunyai 3 kumpulan pelapis yang merangkumi 1 di komuniti, 1 di sekolah rendah dan 1 di sekolah menengah. Selain itu juga kumpulan Kertuk Ulu Kampung Baong ini telah mendapat permintaan yang tinggi dengan membuat persembahan di Kuala Lumpur, Johor, dan Pulau Pinang.
Sumber Rujukan
Ahmad, A. T. (2008). State museums and their representations of the past in Malaysia. Journal of the Malaysian Branch of the Royal Asiatic Society, 81(2), 45–70. Ching, C. C. S. (n.d.). The lakes, forests and the people: Sources of inspiration for the compositions of music and songs among the Semelai people of Tasek Bera, Pahang. Tokoh (jika ada temu bual tokoh) Encik Adam bin Isa. Kumpulan Kertuk Ulu Kampung Baong. No 68. Kampung Baong, 21700 Kuala Berang, Hulu Terengganu, Terengganu.
Lokasi
Maklumat Perhubungan JKKN Negeri
Encik Azaha Othman
Pegawai Kebudayaan
Jabatan Kebudayaan dan Kesenian Negara Terengganu
Kompleks JKKN Terengganu
Kuala Ibai,
20400, Kuala Terengganu,
TERENGGANU DARUL IMAN
09-617 8831
